"Kì – hài” ở thế giới nhân vật trong Tây du kí

     Hòa quyện với tính “kì”, nhiều nhân vật Tây du kí đồng thời cũng mang tính “hài”, biểu hiện trong suy nghĩ, lời nói, hành động, cung cách ứng xử.

     Tôn Ngộ Không là nhân vật có tính hài hước, thể hiện rất rõ “tính thích hài hước” của tác giả. Có thể nói, thích bông đùa, hài hước và tài bông đùa, hài hước là cá tính và phẩm chất đặc biệt của nhân vật này. Trong mọi hoàn cảnh và với mọi đối tượng, lão Tôn đều có thể bông đùa, cười cợt, chế giếu được. Ngộ Không có thể trêu được Lão Quân, và có ý nghĩ hài hước về việc Bồ Tát “mượn” yêu quái để thử thách thầy trò mình: "- Cái bà Bồ Tát này thực chẳng ra sao! Khi xưa giải nạn cho Lão Tôn, bảo phải đưa Đường Tăng sang Tây Trúc thỉnh kinh, ta đã nói đường lối gian nguy khó đi, người đã từng hứa với ta nếu gặp nạn sẽ thân hành đến cứu. Bây giờ lại cho tinh ma hại ngầm, ăn nói không thực, như thế đáng kiếp cả đời không có chồng!"

     Bồ Tát đã đắc đạo, đâu còn sự phân biệt nam tính hay nữ tính. Thế nhưng tác giả lại để cho Ngộ Không rủa ngài là “cả đời không có chồng”. Đem một hình tượng thần thánh tôn giáo ở trên cao kéo về cõi đời phàm tục và nhìn nhận như một thực thể phàm tục, đó là biểu hiện của tính hài hước ở Ngộ Không, đồng thời cũng là lối văn dí dỏm thường thấy của tác giả trong Tây du kí. Cũng chính bằng lối văn ấy, tác giả đã để cho Văn Thù Bồ Tát “thanh minh” rằng con sư tử xanh của ngài tuy làm vua giả nước Ô Kê ba năm nhưng không thể “làm nhơ nhuốc” hoàng hậu ba cung như lời Ngộ Không nói được, vì “hắn là con sư tử đã thiến rồi”. Ngộ Không cũng đem cách nhìn “thực dụng” để “cười thầm” việc Quan Âm Bồ Tát mượn số đao Thiên Cương của Lí Thác Tháp, biến thành đài hoa sen nghìn cánh để lừa yêu quái: “Bồ Tát này bủn xỉn quá, trong ao sen có sẵn tòa sen ngũ sắc, tiếc rẻ không ngồi, lại đi hỏi mượn người khác”. Đến khi tòa sen bị Hồng Hài Nhi ngồi vào, lão Tôn lại hai lần nói: “tòa sen tặng cho người khác rồi”, và còn hỏi Bồ Tát: “Yêu tinh đã đặt đít vào, không biết ngài còn cần đến nó nữa không?”. Cách nghĩ và cách nói ấy, vừa bộc lộ bản tính khôi hài của Ngộ Không vừa góp phần làm nổi bật pháp lực thần thông của Bồ Tát sau đó.

     Ngộ Không thường chẳng ngần ngại trêu đùa sư phụ mình. Lần gặp nhau trong động Vô Để, lão Tôn đã vờ vịt để thử lòng Đường Tăng: “Sư phụ chẳng được việc gì! Yêu quái đã bày yến tiệc, cùng ăn với sư phụ rồi thành thân. Sinh hạ trai hay gái, cũng là dòng giống của hòa thượng, sư phụ còn buồn nỗi gì?”. Các lần ở nước Tây Lương và nước Thiên Trúc cũng thế. Đặc biệt, trong khi tỏ rõ sự “nhạy cảm” với việc đánh cướp và yêu quái, Ngộ Không cũng tự nhiên bộc lộ ra bản tính hài hước của mình. Một lần Đường Tăng đi trước gặp cướp, phải nói rối để tránh đòn, Ngộ Không đến nơi hỏi cơ sự, nghe sư phụ nói “Ta nói con quanh người có quấn ít tiền, để chúng đừng đánh…”, lão Tôn đáp luôn: “Tốt! Tốt! Tốt! Cảm ơn sư phụ cất nhắc, đúng là phải khai như vậy. Nếu thường trong một tháng, khai bảy tám chục lần như thế, lão Tôn càng có món hời”. Tương tự như thế, ở xóm Đà La, vừa được biết nha cụ Lí mời cơm thịnh soạn là để nhờ bắt yêu quái, Ngộ Không đã vội dạ ngay một tiếng nói: “Cảm ơn cụ đã chiếu cố”, và giải thích cho Bát Giới rõ: “…Ta dạ chính là định xong giá tiền rồi. Họ không đi mời người khác nữa”. Qua những lời “cảm ơn” đầy tính hài hước ấy, có thể thấy hết tính cách ghét ác như thù và thích chuyện đánh đấm của Ngộ Không. Đối với bọn hôn quân vô đạo ở trần gian bị bọn yêu quái đạo sĩ làm cho u mê, Ngộ Không cũng có dịp trêu đùa thỏa thích. Ở nước Xa Trì, khi thực hành món “cách bản sai mai”, Đại Thánh đã nhân việc thể hiện bản lĩnh thần thông của mình mà thừa dịp trêu quốc vương và cả triều đình nước này một mẻ. Nếu không thông minh lanh lợi và sẵn có tính hài hước, không thể có kiểu biến hóa kì lạ như thế.

     Tính hài hước của Tôn Ngộ Không cũng được bộc lộ rất thường xuyên trong những ý nghĩ, nhận xét ngộ nghĩnh, những lời đối đáp, mắng chửi đối phương và hạng “tiểu thần” như sơn thần, thổ địa, long vương… Bị con chó của Nhị Lang cắn vào bọng chân, ngã lăn ra, Đại Thánh liền mắng: “Cái đồ vong nhân này! Mày không đi cản chủ nhà, mà lại cắn lão Tôn!”. Gặp Hắc đại vương, Ngộ Không cũng cười thầm vì thấy “tên này chẳng khác hòn than trong lò”, và đoán ngay: “Chắc là hắn ở nơi đốt than kiếm sống, nếu không sao thân lại đen nhẻm như thế?”. Thi đấu phép “tắm trong vạc dầu sôi” ở nước Xa Trì, khi Ngộ Không nhận thấy có sự man trá - “lúc ta tắm thì nóng sôi, hắn tắm thì lạnh ngắt”, đoán “chắc là có long vương nào giúp” đối thủ, bèn tung người nhảy vút lên trời niệm chú gọi ngay Bắc Hải Long Vương đến mắng: “Ta truyền đời cho cái giống giun có sừng, lươn có vẩy nhà ngươi, rằng tại sao nhà ngươi che chở con rồng lạnh dưới đáy vạc giúp đạo sĩ, để hắn hiển thánh thắng cuộc ta!”. Rồng vốn là “biểu tượng sự dung hợp ở thời kì đầu của các dân tộc Trung Hoa”. Thánh nhân nói về tư thái của rồng có tiềm phục, biểu hiện, trưởng thành, nhảy vọt, bay bổng và mãn kì, cả thảy 6 giai đoạn. Tất cả đều nhằm miêu tả quá trình vận động “sức sống không ngừng” (sinh sinh bất tức) của con người. Trong thời đại phong kiến, rồng còn là biểu tượng quyền lực tuyệt đối và thiêng liêng của hoàng đế. Thế nhưng ở đây, trong lời mắng nhiếc của Ngộ Không, kết cấu phức tạp “đầu ngựa, sừng hươu, vuốt ưng, thân lân, đuôi cá, chân hổ…” mang ý nghĩa tổng hợp thiêng liêng của rồng bị đem gắn với những giống vật cụ thể bé nhỏ, hèn hạ, thật thảm hại và buồn cười.

     Tính hài hước hầu như là “thiên tính” biểu hiện sự thông minh, tự tin, tinh thần lạc quan, yêu đời, tính cách ngạo nghễ, ngang tàng, xem thường quyền uy và xem thường kẻ địch của Ngộ Không. Trong khi thể hiện tính hài hước ấy, Ngộ Không thường dành “ưu tiên” cho chú Ngốc, chủ động tạo nên nhiều tình huống hài kịch.

     Đặc điểm rõ ràng nhất trong nghệ thuật Tây du kí là vận dụng thành thục và hòa vào làm một kì bút (bút pháp kì ảo) và hí bút (bút pháp trào phúng). Trong kì bút có hí bút, trong hí bút có kì bút, như thế hình thành đặc trưng chỉnh thể đã kì ảo lại hài hước. Cách nhìn sự vật ở khía cạnh hài hước là cách nhìn tích cực bằng con mắt phát hiện, có giá trị nhận thức. Nhờ cách nhìn đó mà sự vật luôn luôn mới mẻ, thống nhất giữa lạ và quen. Hơn nữa, cái “hài” vốn bao hàm thái độ cảm thụ và đánh giá, rất phù hợp với cuộc đấu tranh nhằm phê phán những thói hư tật xấu của con người, trước hết là đấu tranh trong nội bộ tập thể thỉnh kinh. Hài hước mang ý nghĩa xây dựng nhiều hơn là đả phá. Có lẽ vì thế mà đối với cuộc sống hiện tại, những yếu tố “hài” trong Tây du kí vẫn mang tính thời sự nóng hổi. Việc kết hợp hài hòa yếu tố “kì” với yếu tố “hài” chính là một biểu hiện quan trọng của tinh thần dân chủ, nhân văn, đem lại không khí lạc quan, nhẹ nhàng, thoải mái, dễ đi vào lòng người của tác phẩm.

***Trích dẫn từ Khóa luận tốt nghiệp Cử nhân Văn học năm 2010:

“HÌNH TƯỢNG TÔN NGỘ KHÔNG TRONG TÂY DU KÍ CỦA NGÔ THỪA ÂN”

Giảng viên hướng dẫn: ThS. Nguyễn Thanh Diên

Sinh viên thực hiện     : Đỗ Thái Hà

Trường: Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội