Sự phù hợp điệu thức và giọng trong mối quan hệ với chủ đề ca khúc

     Như ta đã biết, điệu thức là cơ sở tổ chức mối tương quan về độ cao của âm thanh trong âm nhạc. Điệu thức cùng với những phương tiện diễn cảm khác tạo cho âm nhạc một tính chất nhất định, phù hợp với nội dung của nó.

     Khái niệm “giọng” nằm trong điệu thức và là sự biểu hiện cụ thể của điệu thức. “Giọng” liên quan đến sự xác định cụ thể của độ cao, từ đó sắp xếp điệu thức. Ví dụ ta thường nói giọng đô trưởng, giọng sol trưởng, giọng la trưởng…chính là nằm trong khái niệm bao quát “điệu thức trưởng”. Còn giọng la thứ, mi thứ, sol thứ…chính là nằm trong khái niệm bao quát “điệu thức thứ”.

     Điệu thức trưởng và điệu thức thứ chính là hai hình thức biểu hiện cơ bản của điệu thức. Trong các ca khúc cụ thể thì chúng ta vẫn quen gọi là giọng trưởng, giọng thứ.

     Nội dung, chủ đề tư tưởng của các ca khúc sẽ liên quan sâu sắc đến việc lựa chọn giọng – điệu thức cho ca khúc ấy bởi mỗi giọng – điệu thức có những tính chất riêng.

     Chất giọng trưởng thường thiên về biểu hiện những tình cảm trong sáng, khỏe khoắn, sôi nổi, biểu hiện niềm vui, niềm phấn chấn, tạo ra âm hưởng mạnh, hùng tráng.

     Chất giọng thứ thì thiên về biểu hiện những tình cảm sâu lắng, ngưng đọng, trầm buồn hoặc man mác, bâng khuâng, hoặc những tâm trạng nhẹ nhàng, trìu mến, đằm thắm, nhịp đi thường không nhanh, không gay gắt.

     Tất nhiên cũng có những nội dung, những tình cảm có thể được thể hiện hợp lí ở cả hai chất giọng trưởng và thứ. Ví dụ như tình cảm đất nước, tình yêu lứa đôi… Và có thể, điều kiện thời đại, hoàn cảnh lịch sử sẽ có ảnh hưởng sâu sắc tới việc thể hiện chất giọng trưởng hay thứ trong một ca khúc. Nói cách khác, mỗi thời kì khác nhau trong dòng chảy ca khúc của lịch sử một dân tộc có thể có những chất giọng được chọn làm chủ đạo.

     Trong 128 ca khúc trữ tình cách mạng 1954 – 1975 được khảo sát, tỉ lệ các ca khúc mang giọng trưởng và các ca khúc mang giọng thứ tương đối cân bằng nhau. Chất giọng trưởng gồm 56 ca khúc, tương ứng với 43%. Chất giọng thứ gồm 70 ca khúc, tương ứng với 55%. Có 2 ca khúc có sự chuyển đổi điệu thức thứ - trưởng - thứ, chiếm tỉ lệ 2%.

     Chất giọng trưởng được lựa chọn ở những ca khúc mang âm hưởng hùng tráng, mạnh mẽ, có tính vận động cao. Chẳng hạn một loạt bài liên quan đến hành quân, tiến bước, lái xe…thì đều viết ở giọng trưởng như: Tôi người lái xe (An Chung) – giọng rê trưởng, Cùng hành quân giữa mùa xuân (Cầm La) – giọng sol trưởng, Xe ta ơi lên đường (Trương Tuyết Mai – Huy Cận) – giọng đô trưởng, Xe ta đi trong đêm Trường Sơn (Tân Huyền) – giọng đô trưởng, Đường chúng ta đi (Huy Du – Xuân Sách) – giọng đô trưởng. Một loạt các ca khúc mang âm hưởng hào hùng và ngợi ca đều được viết ở giọng trưởng như: Bài ca Trường Sơn (Trần Chung – Gia Dũng) – giọng đô trưởng, Bài ca Hà Nội (Vũ Thanh) – giọng mi trưởng, Bài ca xây dựng (Hoàng Vân) – giọng mi trưởng, Tôi là người thợ lò (Hoàng Vân) – giọng sol trưởng…

     Những ca khúc giọng thứ điển hình là những bài mang âm hưởng đằm thắm, tha thiết, có tính chất mềm mại, dịu dàng, du dương, chẳng hạn các bài Tình ca (Hoàng Việt) – giọng sol thứ, Câu hò bên bờ Hiền Lương (Hoàng Hiệp – Đằng Giao) – sol thứ, Hồ Chí Minh đẹp nhất tên Người (Trần Kiết Tường) – la thứ, Những cô gái quan họ (Phó Đức Phương) – giọng rê thứ, Em là hoa pơ lang (Đức Minh) – giọng rê thứ. Có những bài thấm đượm một chút buồn nhớ như Biết ơn chị Võ Thị Sáu (Nguyễn Đức Toàn) cũng được viết ở giọng thứ (sol thứ).

     Tuy thế, có những chủ đề mà nếu mới tiếp xúc, ta sẽ nghĩ rằng tác phẩm sẽ được hình thành theo chất giọng thứ nhưng trên thực tế lại được viết ở giọng trưởng (và ngược lại). Trong nhiều trường hợp, sự lựa chọn như thế này đã chứng tỏ tài năng sáng tạo của người nhạc sĩ. Chẳng hạn, cùng về đề tài ca ngợi, tiếc thương và nhớ ơn Bác Hồ khi Bác qua đời, các nhạc sĩ đã chọn những cách xử lí điệu thức khác nhau. Nếu Chu Minh trong bài Người là niềm tin tất thắng chọn điệu thức Đô thăng thứ thì Nguyễn Đồng Nai trong bài Người sống mãi trong lòng miền Nam lại chọn điệu thức Đô trưởng. Một ca khúc viết về tình mẹ con rất đằm thắm dịu dàng, những tưởng sẽ được hình thành trên điệu thức thứ nhưng Nguyễn Văn Tý đã thể hiện hết sức thành công ở giọng rê trưởng – trường hợp ca khúc Mẹ yêu con. Với chủ đề tình yêu lứa đôi, bài Tình ca Tây Bắc (Nhạc: Bùi Đức Hạnh; Thơ: Cầm Giang) cũng rất thành công khi thể hiện ở điệu thức sol trưởng. Một loạt các ca khúc có tính vận động cao, có nhịp điệu đi từ nhanh đến rất nhanh song vẫn được thể hiện trên điệu thức thứ và đều rất thành công như Cô gái vót chông – giọng fa thứ, Tiếng đàn Ta lư (Huy Thục) – giọng mi thứ, Rừng xanh vang tiếng Ta lư (Phương Nam) – giọng rê thứ, Chào em cô gái Lam Hồng (Ánh Dương) – giọng đô thứ, Bác đang cùng chúng cháu hành quân (Huy Thục) – giọng sol thứ…

     Có hai ca khúc thể hiện sự chuyển đổi điệu thức từ thứ sang trưởng rồi lại về thứ là các bài Bến cảng quê hương tôi (Hồ Bắc) và Bài ca xây dựng (Hoàng Vân). Sự chuyển đổi điệu thức này thể hiện sự phong phú của nhạc điệu, nhạc tính và cũng phù hợp với sự thay đổi nội dung chủ đề qua từng phần ca từ của tác phẩm. Trong bài Bến cảng quê hương tôi, đoạn ca từ đầu tiên có nội dung ca ngợi thiên nhiên và con người đất Cảng nên điệu thức được chọn là mi thứ; đoạn sau khẳng định niềm tin tưởng lạc quan vào tương lai và khẳng định sức mạnh kiên cường bất khuất của con người nên điệu thức chuyển từ thứ sang trưởng rồi kết ở trưởng. Tình hình cũng tương tự ở Bài ca xây dựng, tác phẩm mở ra dạt dào tha thiết ở điệu thức thứ, đến giữa bài thì chuyển sắc thái sang hồ hởi, phấn chấn, tin tưởng lạc quan và dùng điệu thức trưởng để biểu đạt những tình cảm nói trên rồi kết ở trưởng.

     Tóm lại, cả hai điệu thức trưởng và thứ đều được sử dụng song song và khá đồng đều trong ca khúc trữ tình cách mạng giai đoạn 1954 - 1975. Tuy thế, điệu thức thứ vẫn có vẻ chiếm ưu thế hơn (nhiều hơn điệu thức trưởng 15 bài tương ứng với 12%), điều này nói lên rằng có lẽ điệu thức thứ vẫn phù hợp hơn với điệu tâm hồn của người Việt (một đất nước có nhiều làn điệu dân ca được viết trên giọng thứ), dễ đi vào lòng người hơn. Có thể xem điệu thức thứ như dòng suối mát nhẹ nhàng, thấm thía mơn man, thiên về tính nữ (âm tính), còn điệu thức trưởng như tiếng sóng ào ạt, mạnh mẽ, có khi dữ dội, thiên về tính nam (dương tính). Nếu nhìn nhận về điệu thức của ca khúc trong mối quan hệ với cội nguồn văn hóa dân tộc, chúng tôi cho rằng sự thiên về điệu thức thứ là điều hợp lí, có thể hiểu và giải thích được.

***Trích dẫn từ Luận văn Thạc Sĩ Khoa học Ngữ văn năm 2012:

"ĐẶC ĐIỂM TIẾNG VIỆT THỂ HIỆN TRONG PHẦN LỜI CA CỦA CA KHÚC TRỮ TÌNH CÁCH MẠNG VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1954 - 1975"

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phạm Tất Thắng - TS. Đỗ Anh Vũ

Học viên Cao học                : Đỗ Thái Hà

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học - Trường: Đại học Sư phạm Hà Nội